װען מען רעדט װעגן „רוסישע ייִדן”, האָט מען כּסדר אין זינען די אשכּנזים, װאָס רוסלאַנד האָט „געירשנט” נאָך די צעטײלונגען פֿון פּױלן סוף 18טן יאָרהונדערט.
אָבער די רוסישע אימפּעריע, װאָס האָט געהאַלטן אין אײן זיך צעשפּרײטן דורך מיליטערישע זיגן, האָט אינעם נײַנצנטן יאָרהונדערט אײַנגענומען דרײַ אַנדערע ייִדישע עדות אױף אירע דרום־מיזרחדיקע ראַנדן: די גרוזינער ייִדן און די באַרג־ייִדן אין די קאַװקאַזישע בערג, און די בוכאַרער ייִדן אין מיטל־אַזיע. יעדע עדה האָט געהאַט אַן אַלטע געשיכטע פֿון צוזאַמענלעבן מיט אָרטיקע באַפֿעלקערונגען און האָט געדאַרפֿט זיך צופּאַסן צו די נײַע באַדינגונגען אונטער דער רוסישער שליטה.
װי עס באַװײַזט די נײַע װאָגיקע פֿאָרשונג, „פֿרײַנד בעל־כּרחו: רוסלאַנד און בוכאַרער ייִדן, 1800–1917”, האָבן דװקא די בוכאַרער ייִדן מער מזל מיט רוסלאַנד אײדער אַלע אַנדערע ייִדישע עדות. אינעם בוך, געשריבן פֿון ד״ר אַלבערט קאַגאַנאָװיטש און אַרויסגעגעבן דורכן מאַניטאָבאַ־אוניװערסיטעט אין קאַנאַדע, לייענט מען, אַז די בוכאַרער ייִדן האָבן פֿריִער געלעבט אונטערן יאָך פֿון די כאַנען און עמירן אין די אַלטע מוסולמענישע מלוכות, און שטאַרק געליטן פֿון װילקיר דיסקרימינאַציע. ייִדן האָבן ניט געטאָרט בױען נײַע און אַפֿילו רעמאָנטירן אַלטע שילן, ייִדישע מענער האָבן געמוזט זיך אונטערגאַרטלען מיט שטריקן און ייִדישע פֿרױען האָבן געמוזט טראָגן אַ לאַטע פֿון אַן אַנדערן קאָליר אױף זײערע קלײדער. ייִדן האָבן געמוזט צאָלן העכערע שטײַערן, און דערצו האָט דער ייִד פֿאַר דעם באַקומען על־פּי־מינהג אַ פּאַטש אין פּנים פֿונעם מוסולמענער אױפֿמאָנער.
לרובֿ זײַנען בוכאַרער ייִדן געװען אָרעמע װעבער און פֿאַרבער, װײַל באַנװל און זײַד זײַנען געװען די װיכטיקסטע פּראָדוקציע פֿון יענע מקומות. בלױז געצײלטע יחידים האָבן זיך דערוועגט צו פֿאַרנעמען זיך מיט מיסחר, װײַל דאָס איז געװען זײער אַ געפֿערלעכע אונטערנעמונג. באַנדיטן האָבן באַראַבאַװעט קאַראַװאַנען מיט סחורה אױפֿן װעג, און אין דער הײם האָבן די אָרטיקע הערשער אָפֿטמאָל צוגענומען האָב־און־גוטס בײַ זײערע רײַכע אונטערטאַנען.
דערפֿאַר האָבן די בוכאַרער ייִדן געקוקט מיט אַ האָפֿענונג קײן צפֿון. רוסלאַנד האָט זײ צוגעזאָגט זיכערקײט מיט בירגערלעכע רעכט און געעפֿנט נײַע עקאָנאָמישע אױסזיכטן.
דער רוסישער מיליטערישער נצחון איבער מיטל־אַזיע האָט זיך אָנגעהױבן אין די 1860ער, אין דער ליבעראַלער תּקופֿה פֿונעם צאַר אַלעקסאַנדער דעם צװײטן. די מיליטערישע קאָמאַנדירן זײַנען געװען פּראַקטישע מענער און האָבן גלײַך דערזען, אַז ייִדן זײַנען זײערע בעסטע העלפֿער צװישן דער אָרטיקער באַפֿעלקערונג. דער ערשטער מיליטערישער גענעראַל־גובערנאַטאָר פֿונעם נײַעם טורקעסטאַנער קאַנט איז געװען דער גענעראַל קאָנסטאַנטין קאַופֿמאַן. ער האָט געשטאַמט פֿונעם עסטרײַכישן אַדלשטאַנד און האָט פֿריִער געהאַט געדינט אין װילנע גלײַך נאָכן פּױלישן אױפֿשטאַנד פֿון 1863–1864. שױן אין װילנע איז זײַן סטראַטעגיע געװען צוציִען ייִדן אױפֿן רוסישן צד קעגן די פּאָליאַקן, און אַזױ האָט ער זיך געפֿירט אױך אין מיטל־אַזיע.
