עס האָט זיך שוין געטראָפֿן בײַ מיר אין קלאַס בײַם לערנען, אַז אַ סטודענט האָט נישט פֿאַרשטאַנען וואָס דאָס איז אַזוינס אַ פּלאַטע (אויך באַקאַנט ווי אַ דיסק, אַ פּלאַסטינקע). אין עטלעכע יאָר וועט מען שוין אויך נישט וויסן וואָס דאָס הייסט אַ קאָמפּאַקטל.
די טעכנאָלאָגיע אַנטוויקלט זיך גאָר גיך, אָבער ווען מע גיט אַ טראַכט, זעט מען אַז אַמאָל איז די אַנטוויקלונג נישט אַזוי גיך: במשך פֿון הונדערט יאָר האָט די וועלט זיך צוגעהערט צו פּלאַטעס. בײַם אָנהייב פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט האָבן די פּלאַטעס זיך געדרייט 78 מאָל אַ מינוט, און נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה, 33 מאָל אַ מינוט. די מוזיק וואָס מע האָט געהערט אויף די פּלאַטעס איז געוואָרן אַ זײַל פֿון דער פּאָפּולערער קולטור.
אַן אויסשטעלונג אינעם ייִדישן מוזיי אין האָהענעמס, עסטרײַך אונטערן נאָמעןjukebox/jewbox!: A Jewish Century on Shellac and Vinyl האָט אויסגעפֿאָרשט ווי די פּלאַטעס און די קלאַנגען וואָס מע האָט געהערט אויף זיי זענען אַרײַנגעדרונגען אין דער ייִדישער קולטור.
בײַם סוף פֿונעם 19טן יאָרהונדערט האָט אַ דײַטש־ייִדישער אימיגראַנט אין אַמעריקע, עמיל בערלינער, אויסגעטראַכט דעם פּלאַטע־גראַמאַפֿאָן און די פּלאַטע. די אַנטוויקלונג האָט דערמעגלעכט, אַז אין יעדער היים, זאָל מען קענען דירעקט הערן מוזיק, טעאַטער, דרשות, תּפֿילות, קאָמעדיע און נאָך און נאָך. אין גיכן האָט זיך געשאַפֿן אַ ייִדישער מאַרק פֿאַר די פּלאַטעס. אין דער אויסשטעלונג און אינעם קאַטאָלאָג וואָס איז אַרויס מיט דער אויסשטעלונג האָט מען צוזאַמענגענומען בילדער פֿון ייִדישע פּלאַטעס פֿון יעדן זשאַנער: סײַ פֿון דער אַשכּנזישער, סײַ פֿון דער אַראַביש־ייִדישער און ספֿרדישער טראַדיציע.
אָבער בעצם איז דאָס נישט קיין קאַטאָלאָג, גיכער אַן אַנטאָלאָגיע עסייען פֿון קריטיקער וועגן דער השפּעה פֿון די ייִדישע פּלאַטעס אויף זייער לעבן. פֿאַר וואָס אַזאַ אויסשטעלונג און בוך? דער רעדאַקטאָר האַנאָ לעווי הייבט אַרויס דעם פֿאַקט, וואָס אַ דאַנק דער דיגיטאַליזאַציע, ווערן די פּלאַטעס, די קלאַנגען און קונסט פֿאַרבונדן מיט זיי, אַ טייל פֿון דער געשיכטע פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט.
לעווי פֿרעגט אויך, וואָס הייסט אַ ייִדישע פּלאַטע? צי דאַרף דאָס זײַן אויף אַ ייִדיש לשון? דער מוזיקאָלאָג אַבֿרהם־צבֿי אידעלסאָן האָט אַ מאָל געשריבן, אַז ייִדישע מוזיק איז „מוזיק געשאַפֿן פֿון ייִדן פֿאַר ייִדן”, אָבער לעווי טענהט, אַז אַזאַ שמאָלע דעפֿיניציע טויג נישט, ווען מע קוקט אויף די פֿאַרשיידענע מינים פּלאַטעס וואָס די אויסשטעלונג נעמט אַרײַן. עס פּאַסט גיכער די ברייטערע דעפֿיניציע — אויב דער קינסטלער איז אַ געווען אַ ייִד האָט ער געשאַפֿן ייִדישע מוזיק.
די עסייען זענען, דער עיקר, אויטאָביאָגראַפֿישע, אָבער מע האָט נישט פֿאַרגעסן איבערצוגעבן אַ ביסל געשיכטע וועגן דעם אָנהייב פֿון דער באַציִונג צווישן ייִדן און די פּלאַטעס. טאָמאַס עדיסאָן האָט אַנטוויקלט דעם ערשטן גראַמאָפֿאָן, אָבער זײַנע מאַשינען האָבן געשפּילט צילינדערס, נישט די פֿלאַכע פּלאַטעס.
