װאָס זײַנען די סימנים פֿון ייִדישקײט אין אַ ליטעראַרישן װערק געשריבן אױף אַ ניט־ייִדישער שפּראַך? דעם מחברס ייִדישער אָפּשטאַם? אַ ייִדישע טעמע? אָדער די ייִדישע לײענער וועמען ער האָט אין זינען?
אין די אַכציקער יאָרן זײַנען אײניקע אַמעריקאַנער טעאָרעטיקער אַרױס מיט אַ השׂגה, אַז דאָס ליטעראַרישע פּינטעלע ייִדישקײט שטעקט אין דער סטיליסטיק און פּאָעטיק, דהײַנו אין דעם אײגנאַרטיקן אופֿן פֿון צופּאַסן די טראַדיציאָנעלע ייִדישע זשאַנערס און סטילן צום מאָדערנעם מין שרײַבן. מען האָט זיך גענומען אַרײַנלײענען מדרש און אגדה אין מאָדערניסטישע װערק פֿון ייִדישע מחברים. עס האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז פֿראַנץ קאַפֿקאַ איז טאַקע געװען דער חשובֿסטער ייִדישער מאָדערנער ליטעראַרישער בעל־דרשן, כאָטש קײן אױסגעשפּראָכן־ייִדישע טעמאַטיק איז בײַ אים לגמרי ניטאָ.
אָבער איז קאַפֿקאַ טאַקע געװען דער ערשטער ייִדישער מאָדערניסט־מדרשיסט? אפֿשר האָט ער געהאַט פֿירגײער? פּראָפֿעסאָר דײװיד גאַנט גורלי איז אױסן צו באַװײַזן, אַז יאָ. זײַן בוך באַהאַנדלט דאָס לעבן און שאַפֿן פֿונעם מערקװירדיקן דענישן שרײַבער מאיר אהרן גאָלדשמידט (1819-1887). אין דער געשיכטע פֿון דער דענישער ליטעראַטור איז דאָס אַ באַקאַנטער נאָמען. מען האַלט גאָלדשמידטן פֿאַר אַ װיכטיקער פֿיגור צװישן צװײ ליטעראַרישע דורות, װאָס ווערן רעפּרעזענטירט דורך צװײ גדולים פֿונעם נײַנצנטן יאָרהונדערט: דער פֿילאָסאָף סערען קירקעגאַרד און דער קריטיקער געאָרג בראַנדעס. אָבער דער ייִדישער אַספּעקט פֿון גאָלדשמידטס שאַפֿונג איז ניט איבעריקס חשובֿ פֿאַר דענישע ליטעראַטור־היסטאָריקער, מסתּמא װײַל בראַנדעס, אַלײן אַ ייִד, האָט פֿון דעם ניט געהאַלטן.
דעם צענטראַלן אָרט אין גאַנט גורליס פֿאָרשונג פֿאַרנעמט דער אַנאַליז פֿון גאָלדשמיטדס ערשטן ראָמאַן, „אַ ייִד‟ (1845). דאָס איז אַ לעבנס־געשיכטע פֿון אַ דענישן ייִד, יעקבֿ בענדיקסען (אױף דעניש מײנט עס בערך „געבענטשטער‟), װאָס װאַנדערט איבער דער װעלט זוכנדיק אַ זיכער אָרט, און קומט צוריק צו שטאַרבן אין דענמאַרק. „ער פֿאַרלאָזט די װעלט אַזױ װי ער איז אַרײַן אין איר, אַרומגערינגלט מיטן מיאוסן געשרײ פֿון אַנטיסעמיטיזם‟, פֿאַרסך־הכּלט גאַנט גורלי דעם סיפּור–המעשׂה פֿונעם שפּאַנענדיקן ראָמאַן. דער פֿאָרשער טײַטשט אױס דעם ראָמאַן װי „אַ טראַגעדיע, װאָס באַזירט זיך אױף דער אוממעגלעכקײט פֿון אַסימילאַציע‟. יעקבֿ בענדיקסען איז אַ ראָמאַנטישער העלד מיט הױכע אידעאַלן און אַ שטאַרקן כּוח־הדמיון, אָבער די האַרטע װירקלעכקײט מאַכט אים חרובֿ.
